Priča o Zrenjaninskoj tvrđavi

Malo je poznato da je dvorana Narodnog pozorišta "Toša Jovanović" u Zrenjaninu najstarija u Srbiji. U njoj se predstave izvode neprekidno od 1839. godine, uz sjajnu akustičnost, fenomen sličan neobjašnjivom svojstvu Stradivarijusovih violina.



Simfonija belih, purpurnih i zlatnih boja predivne barokne pozorišne dvorane pripisuje se svojstvima sadržanim u pola milenijuma starim ciglama u njenim zidovima! Izuzetnim zvukom trepere i vibriraju fascinantne metamorfoze i pet vekova istorije grada na Begeju. Nataložene u opeke pozorišta, podignutog od ostataka Bečkerečke tvrđave.

Pripovedanje o tvrđavi počinje još u prvim godinama 16. veka. Varoš Bečkerek (današnji Zrenjanin) strateški je vojni toponim u sistemu austrijske odbrane od turskih osvajačkih pohoda. Južno od Dunava, Turci su pod svoju dominaciju stavili gotovo sve što se moglo. Nadvojvoda Ferdinand Habsburški 1528. dovršava ono što je započeo Jovan Zapolja - Bečkerečku tvrđavu, koja je trebalo da zaustavi najavljene turske pokrete ka centralnoj Evropi.

Zidovi tvrđave građeni su od netesanog kamena dovoženog šajkama iz fruškogorskih majdana. Kao sve tadašnje veće utvrde i ova se sastojala iz unutrašnjeg i spoljašnjeg grada. Pretpostavlja se da je tvrđava imala oblik pravougaonika, čije se duže stranice poklapaju s današnjom ivicom Trga slobode.

- Deo Bečkerečke tvrđave nalazio se upravo na prostoru koji zauzima današnja Gradska kuća, sedište gradske uprave - kaže Mića Grubački, autor knjige o istoriji značajnih objekata u Zrenjaninu.

Monumentalnost tvrđave nije dugo potrajala. Mehmed-paša Sokolović 24. septembra 1551. stigao je podno zidina utvrđenog Bečkereka. Podignuta da zaustavi tursku silu, uz tvrdnju bečkog dvorskog vojnog inspektora da je „praktično neosvojiva“, tvrđava sa svega osamdeset branilaca već sutradan se predala gotovo bez borbe... Bečkerek će narednih stotinu šezdeset pet godina biti palanka, koja će kraj turske vladavine dočekati s jedva 800 duša... Bečkerečka tvrđava srušena je 1701. na osnovu odredaba Karlovačkog mira.

Zanimljivo je da su rušenje dokrajčili Španci, poreklom iz Biskaje. Oni su bili tadašnji novodošli žitelji grada na Begeju i Bečkerek su nazvali Nova Barselona. Tvrđava je tada nestala iz banatskog pejzaža, ali je ostala prisutna i dalje u centru Zrenjanina.

Španci su prvo polomljenim opekama iz bedema nasuli i zatrpali dubok opkop na prostoru današnjeg Trga slobode. A, odmah uz trg, od neoštećenih cigala, sazidan je veliki ambar za žito. Tokom celog sledećeg veka u njemu je sakupljana i čuvana banatska pšenica. Sledeća metamorfoza tvrđave dogodila se 1839. godine, kada je usledilo adaptiranje ovog ambara i njegovih neobično „debelih“ zidova u pozorišnu dvoranu, koja i danas služi boginji Taliji.

Mada sve ovo može da zvuči pomalo bajkovito, priča o petsto godina trajanja tvrđave potpuno je istinita i istorijski apsolutno autentična.

Koristeći opis, kao i dostupne skice tvrđave u Temišvaru, građene u isto vreme i po sličnim principima kao bečkerečka, zrenjaninski akademski slikar Viorel Flora izradio je mural „Bečkerečka tvrđava“, dimenzija 14 puta četiri metra. Unoseći u delo i ličnu viziju nestale tvrđave, umetnik je ponudio posetiocima parka u Gradskoj kući Zrenjanina da se bar na tren prepuste prohujalim vremenima i da, okruženi zelenilom bašte, zamisle da šetaju stazama nekadašnjeg utvrđenog bečkerečkog grada...

Lagumi i hodnici koji se protežu ispod Zrenjanina celom njegovom dužinom i širinom i koji, navodno, vode čak do Novog Sada(!), ostaci su Bečkerečke tvrđave. Slavoljub Grozdanov, ovdašnji profesor istorije, ukazuje na značaj hodnika koji se prostiru ispod Zrenjanina. A, lagum čiji se ulaz nalazi u Gradskoj bašti i u koji je nemoguće ući bez odgovarajuće opreme, jer u hodnicima postoji rizik od gasova, visok je svega 150 centimetara. Uzak i mračan prostor, ispunjen ustajalim vazduhom, izaziva poštovanje, ali i strah. Jer, ne postoje zvanični podaci da je neko silazio i pokušao da istraži ove sisteme hodnika ispod Zrenjanina.

Kanali liče na hodnike Petrovaradinske tvrđave. Postoje mnoga nagađanja kuda vode, a Zrenjaninci možda nisu ni svesni da se ulazi u pojedine lagume nalaze upravo u njihovom dvorištu!? Na većinu su radnici javnih preduzeća nailazili prilikom radova i iskopavanja. Odmah su ih zatrpavali ili presecali, brišući trag ovom istorijskom spomeniku...